20 қазан күні ағартушы, педагог, жазушы, ақын, ғалым Ыбырай Алтынсариннің туғанына 180 жыл толады.

Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық.
Оқысаңыз , балалар,
Шамнан шырақ жағылар,
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар.

Біздің әрқайсымыз көптеген жылдар бойы білімге шақырған осы атақты жолдарды білеміз. Ол-педагог, ағартушы, жазушы, ақын, ғалым… бірақ халық жадында ол даладағы алғашқы ұстаз ретінде қалды. Оның өмір жолы-өз халқының жарқын болашағы үшін надандық пен бюрократияға қарсы күрестің үлгісі.

Алтынсарин Қазақстандағы алғашқы халық мектебін ашып қана қоймай, өзі жасаған жаңа қазақ әліпбиін қолдана отырып, оған оқулық жазды. Ол қарапайым адамдарды балаларын мектепке беруге көндірді, мұғалімдер дайындады. Сонымен бірге оған патша шенеуніктері мен имамдар қарсы болды. Оның педагогикалық принциптері соншалықты жан-жақты және уақыттан озып кетті, сондықтан көптеген жылдар өтсе де, әлі де өзекті.

1841 жылы 20 қазанда белгілі би Балғожа Жаңбыршинде Ыбырайдың немересі дүниеге келді. Атасы баланың тағдырында басты рөл атқарды, өйткені Ыбырай әкесінен ерте, үш жасында айырылды. Би бола отырып, Балғожа немересінің ағартушы және мәдениетті адам болғанын қалады. Ерте жастан бастап ол үнемі кішкентай балаға білім алудың маңыздылығын түсіндірді. 1850 жылы Орынбор қаласында дала ақсүйектерінің балаларына арналған мектеп ашылған кезде, Балғожа немересінің шәкірті болып бірінші болып жазылады. Ыбырай тек «үздік» деген бағаға оқып, бірнеше рет алғыс алған.

Мектепті бітіргеннен кейін Алтынсарин аудармашы болып жұмыс істейді, бірақ туған халқына барынша көп пайда әкелуге деген жоғары ұмтылыспен қамтып, ол өзінің шақыруын көрген педагогикалық жұмыспен айналысуды армандайды.Тек 1865 жылы Ыбырай Алтынсаринге педагогикалық жұмысқа ауысып, Орынбор балаларына арналған жаңа мектеп ашуға рұқсат берілді. Бұл маңызды іске облыстық басқарма мен жергілікті билік қатты қарсылық білдірді. Жергілікті тұрғындардан қаражат жинап, ол мектеп ғимаратының құрылысына кірісті. Көп ұзамай ол аяқталды. Бұл ғимарат біздің уақытқа дейін сақталған. Осы күннен бастап Ыбырай Алтынсарин өзін балаларды сауатқа оқытуға арнайды, қазақ балаларына, орыс қоныс аударушыларының балаларына, қыздарға арналған мектеп ашады. Бұл мектептерде балалар орыс және қазақ тілдерін, математиканы, Географияны, тарихты және басқа ғылымдарды оқыды. Ағартушының еңбегі арасында өзінің әдеби шығармашылығынан басқа-ана тілінде хрестоматия құрастыру да бар. Бұл кітаптарда орыс графикасы негізінде жасалған жаңа қазақ әліпбиі қолданылды.

Алтынсарин өзінің ағартушылық-педагогикалық қызметін бастап, ауылдарға жиі барады, жергілікті халыққа зайырлы білімнің маңызы мен мақсаттарын, пайдасын түсіндіреді, мектеп құрылысы үшін қаражат жинауды ұйымдастырады. Оның жанында Торғайда, қазақтардың Илецкая защита қалашығында, Ырғызда, Ақтөбеде орыс-қазақ мектептері ашылды. Ол бірінші әйелдер мектебін ашуға тырысады. 1888 жылы Ырғызда қазақ қыздарына арналған алғашқы мектеп, кейін Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта және Ақтөбеде интернаты бар әйелдер училищесі ашылды. Ыбырай – педагог-ағартушы, теоретик-этнограф, тарихшы, экономист қана емес, сондай-ақ өзінің бастауларын қорғауға және қарсы әрекеттерге, интригаларға, жала жабуға қарамастан істерді реттеуге мәжбүр шенеунік. Оның бастамасы бойынша қазақ балаларына арналған 7 бастауыш мектеп, 4 екі сыныптық училище, оның ішінде ана және орыс тілдерінде пәндер оқытатын қазақтарға арналған алғашқы мектептер ашылды. 1883 жылы Орск қаласында Қазақ мұғалімдер семинариясы ашылды. Торғай уезіндегі халық білімі жөніндегі инспектор лауазымында ол өзін көрнекті ұйымдастырушы, талантты педагог, танымал жазушы-ағартушы және ірі қоғам қайраткері ретінде көрсете білді. Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық жұмыстары мұғалімдерге оқыту мен көмек көрсетуді қамтыды, ол педагогтарды өз оқушыларына құрметпен қарауға шақырды және оқу үдерісінің іргетасы білікті педагог екенін түсінді.

Мектепте Алтынсарин кейіннен екі жылдық педагогикалық училищеге айналатын педагогикалық сынып ашады. Ол қазақ ауылдарына бейімделген жалпы білім беру және педагогтарды даярлау жүйесін әзірледі. XIX ғасырдың 80-жылдарының басында ол қазақ балалары үшін оннан астам оқу орындарын ашады. Өз халқына, оның ағартушылығына үнемі қамқорлық жасай отырып, ол ауылдарды арбамен, дала жолымен және суықта және ыстықта жүрді, бұл оның денсаулығына әсер етті. 1889 жылы 48 жасында қазақ халқының ұлы ағартушысы қайтыс болды.

Қазақ даласының тұңғыш педагогы өз халқының еркін және білімді болуын армандады. Бұл оның титаникалық жұмысының арқасында орындалды.